Verdwenen gevelsteen van Alde Buorren 8 Sexbierum duikt na bijna 200 jaar op in Franeker

Tekst Rene van der Meulen.
Met een gevelsteen in het huis werd enkele honderden jaren lang een huis herkenbaar gemaakt. Dit was in een tijd waarin er nog geen straatnamen en huisnummering was. Hoewel je sommige teksten (bijvoorbeeld: “de vergulde hand” of een “jaartal”) op meer Nederlandse gevelstenen aantreft, is een afbeelding of symbool vaak zo uniek, dat er geen exacte tweede van in Nederland is. Er moet in dat kader vooral naar de vorm gekeken worden, want de kleuren zijn door de eeuwen wel eens verzonnen, omdat deze mogelijk al (deels) verloren waren gegaan.

Een combinatie van een bepaalde afbeelding en tekst is dan ook bijna zo uniek als een vingerafdruk.

Als liefhebber van oude dingen staar ik ook naar oude gevels. Op de Hofstraat 5-7 te Franeker viel dit jaar mijn oog op de gevelsteen van die woning, want het schip toont zeer veel gelijkenis met het schip op de in Sexbierum beroemde gevelsteen van de Alde Buorren 3. Vergelijkt u zelf:

Links:
Franeker, Hofstraat 3-7

 

Rechts:
Sexbierum,
Alde Buorren 3

 

 

De eigenaar van de woning op de Hofstraat 5-7 te Franeker, de heer van de Kamp, vertelde mij dat hij de steen ca. 20 jaar geleden in Franeker heeft gevonden. Men wist hem echter niet te vertellen waar de steen vandaan kwam. Van de Kamp heeft de steen laten restaureren en in zijn eigen woning aan de Hofstraat 5-7 geplaatst.
Nu is het waarschijnlijk niet toevallig dat deze gevelsteen mij deed denken aan die in de gevel op de Alde Buorren 3 te Sexbierum. Hier de uitleg:

Van Jacobus Kok krijgen wij in 1792 de volgende beschrijving van gevelstenen in Sexbierum:

De Alde Buorren was in die tijd de voornaamste straat van Sexbierum. In 1792 wordt dus beschreven dat er in de Alde Buorren te Sexbierum twee huizen zijn met hierin gevelstenen met op ieder een oorlogsschip.

De heer A.J. van der Aa beschrijft in zijn “Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden” in 1840 het onderstaande:

 

 

Van der Aa zegt hier dat er in het gemeentehuis van Barradeel, zoals dat tussen 1832 en 1903 op de Alde Buorren 8 te Sexbierum stond, een gevelsteen had gezeten met daarop een oorlogsschip en het jaartal 1685. Hij merkt op dat dit mogelijk het huis is geweest van de zoon van Tjerk Hiddes de Vries, die in 1685 te Sexbierum trouwde.

Via de website www.gevelstenen.net kunnen stenen uit heel Nederland bekeken worden. Daarnaast hebben vele plaatsen zoals Amsterdam hun eigen website voor de gevelstenen. Op deze websites en via google.nl heb ik gezocht naar resultaten voor “1685” en heb ik tevens de afbeeldingen van gevelstenen van vele Nederlandse havenplaatsen doorzocht, met name alle admiraliteitssteden. Ik heb geen gevelsteen gevonden met hierop een driemaster die voldoende overeenkomt met beide getoonde stenen uit Franeker en Sexbierum. Een steen op de Hoogstraat 23 in Harlingen is de enige die gelijkenis vertoont, maar dat schip is ronder afgebeeld en niet voorzien van tekst. Alle andere aangetroffen driemasters hadden een duidelijk andere vorm (bijvoorbeeld boeg / boegspriet), vaarrichting, tekst of juist geen tekst. De zoektocht op het jaartal 1685 gaf slechts een handjevol stenen in Nederland, maar dan met een geheel andere afbeelding en met andere tekst erbij.

Mijn conclusie:
Ik meen om de volgende redenen dat de gevelsteen van de Hofstraat 5-7 te Franeker oorspronkelijk in de woning op de Alde Buorren 8 (voormalig gemeentehuis en later drukkerij Visko) heeft gezeten:

*beide driemasters op de stenen van Franeker en Sexbierum zijn 17e-eeuws en kunnen als VOC of oorlogsschip betiteld worden;
*de beide afbeeldingen zijn zeer identiek. Tot nog toe heb ik geen derde gelijkenis gevonden. Het doet dus vermoeden dat de afbeelding door dezelfde kunstenaar is gemaakt of dat de afbeeldingen op elkaar zijn afgestemd. Daarbij is het dan aardig op te merken dat Alde Buorren 3 en 8 exact tegenover elkaar liggen en in het ontwerp misschien wel een (grappige) gelijke zuidelijke windrichting is aangehouden, maar dat terzijde;
*ik heb via genoemde websites geen gevelsteen in Nederland gevonden van een oorlogsschip in   combinatie met het jaartal 1685, behalve dan de getoonde steen uit Franeker. Gevelstenen met het jaartal 1685 zijn bovendien zeer schaars en van geheel andere symbolen en tekst voorzien;
*Franeker en Sexbierum liggen zo dicht bij elkaar. Het kan geen toeval zijn.

Openstaande vragen:

De heer van de Kamp weet helaas niet meer waar hij 20 jaar geleden deze steen vond. Het was een verzamelplaats (geen vuilstort) van oude dingen in Franeker. Mogelijk zijn er lezers van dit artikel die mij hierover kunnen tippen?

Van der Aa laat in 1840 weten dat de steen al niet meer in de gevel van Alde Buorren 8 zit, dus vermoedelijk bij de verbouwing van woning naar gemeentehuis (1832) is verwijderd. Welke omzwervingen heeft de steen in die bijna 200 jaar gemaakt?

Een tip van de sluier kan ik misschien oplichten. Volgens een boek uit 1858 beschikte Baron van Heemstra uit IJsselstein mogelijk over de gevelsteen uit het huis van Tjerk Hiddes, met daarop een schip. Is dit de steen uit Franeker? Dit is zeer waarschijnlijk, want de vermelde Baron van Heemstra uit IJsselstein is een neef van de grietman (= burgemeester) van Barradeel uit de periode 1828-1841. Die grietman heette Age Tjepke Ruurd Sixma baron van Heemstra. Hij heeft bij de verhuizing van het gemeentehuis van Minnertsga naar Sexbierum (1832) mogelijk de gevelsteen veilig gesteld bij de verbouwing van Alde Buorren 8 van woonhuis naar gemeentehuis. De grietman zelf was niet rechtstreeks verwant aan de Tjerk Hiddes familie, maar zijn neef in IJsselstein wel. Diens moeder was namelijk Johanna Balthasarina van Idsinga. Deze Johanna haar oerpake Arnoud Matthijs van Idsinga was een broer van de vrouw van Tjerk Tjerks de Vries, de zoon van Tjerk Hiddes.

Hieronder het fragment uit 1858:

Fragment van blz. 177 uit het boek “de navorscher-Nederlands archief voor genealogie en heraldiek, heemkunde en geschiedenis”

René van der Meulen / 3 januari 2016