Raadsel gevelsteen Alde Buorren 3 Sexbierum opgelost.

Tekst Rene van der Meulen.

Komende zomer is het 350 jaar geleden dat de in Sexbierum geboren luitenant-admiraal Tjerk Hiddes de Vries is gestorven in de strijd met de Engelsen. Hij verloor een arm en been en overleefde dit niet. Waar hij in Sexbierum is geboren en heeft gewoond, is niet bekend.

In Sexbierum wordt al sinds mensenheugenis het huis op de Alde Buorren 3 als mogelijk (geboorte)huis van Tjerk Hiddes aangemerkt. De reden daarvoor is de prachtige gevelsteen met daarop een oorlogsschip en de tekst ·t SCIP:D·COᴺ˸Sᵀ FERDINANDᴼ. Niemand is er echter ooit in geslaagd dit schip terug te vinden in de archieven of deze in verband te brengen met Tjerk Hiddes of welke Sexbierumer dan ook. Afgelopen jaren heb ik mij zo nu en dan in dit raadsel verdiept en afgelopen weken vond ik eindelijk antwoorden! Mijn zoektocht verliep als volgt:

Tjerk Hiddes

Online (allefriezen.nl) kunnen we nagaan dat Tjerk in 1622 is gedoopt (geboren) in Sexbierum. Volgens het boek “De Korenmolen te Sexbierum” van J. Goodijk huren de ouders van Tjerk tussen 1624 en 1633, maar waarschijnlijk zelfs tot 1661, de korenmolen met bijbehorend huis van de Liauckama’s. Deze molen stond westelijk van de Liauckamalaan, tegen de huidige Hearewei. Waar zij 2 jaar eerder woonden bij de geboorte van Tjerk is niet bekend. Tjerk doet begin 1648 belijdenis in de kerk te Sexbierum en wordt daarmee lid. In de zomer van datzelfde jaar trouwt hij in Sexbierum. Een jaar later doopt hij zijn eerste kind in Harlingen. Volgens de prachtige website kleinekerkstraat.nl koopt Tjerk in 1654 het huis op de Vijver 4 te Harlingen. Dit huis staat er nog steeds en is gelegen in een klein straatje tussen de Kleine Bredeplaats en de Zuiderhaven. Loop er eens langs als u in de buurt bent.

Uit al deze gegevens blijken heel veel interessante feiten, maar niet of Tjerk op de Alde Buorren heeft gewoond.

Het afgebeelde schip

Een paar jaar geleden heb ik eens het Scheepvaartmuseum in Amsterdam bezocht en onderzocht uit welke periode het afgebeelde schip stamt. Mijn inschatting is dat dergelijke driemasters uit de 17e-eeuw stammen of nog ouder zijn, en dat 18e-eeuwse schepen een duidelijk andere vorm hadden. Deze conclusie bracht mij wel in de eeuw van Tjerk Hiddes, maar Tjerk kon niet in verband worden gebracht met een schip genaamd Ferdinando.

De tekst op de gevelsteen

Allereerst zijn zes foto’s toegevoegd van de jaren 1946 tot en met heden waaruit moet blijken welke tekst exact op de steen is aangebracht.

Links:
1946

 

Rechts:
1959

 

 

 

Links:
1969

 

Rechts:
1982

 

 

 

 

Links:
onbekende datum

Rechts:
2016

 

 

 

 

Op basis van deze foto’s moet de juiste tekst zijn: ·t SCIP:D·COᴺ˸Sᵀ FERDINANDᴼ

Drie leestekens vallen op in deze tekst. Allereerst de letters n, t en o die als kleinere letter iets hoger zijn weggeschreven. Dit heet “superscript” en is in dit geval toegepast om de tekst passend op de steen te krijgen. Daar deed men vroeger niet moeilijk over en komt op meer stenen voor. We moeten dan ook doen alsof alle tekst op dezelfde hoogte staat en ons hier verder niet aan storen.

De beide punten die eveneens iets hoger zijn weggeschreven moeten als “apostrof” worden gezien. Dit is op vele gevelstenen terug te vinden. Hiermee zijn de lidwoorden “het” en “de” ontcijferd.

Tenslotte hebben we 2 keer een : (dubbele punt). Deze ben ik nog niet tegengekomen op deze manier. De eerste keer dat deze hier is benut, lijkt nog logisch. Na het woord “con” wordt dit onduidelijk. Uit een klein onderzoek op de website gevelstenen.net blijkt dat woorden op stenen niet alleen werden gescheiden met wat tussenruimte (“spatie”), maar wanneer die ruimte er niet was door bijvoorbeeld ieder woord met een hoofdletter te beginnen, of door er een punt of ster tussen te zetten. Deze punt/ster stond dan halverwege de normale letterhoogte en soms niet eens tussen alle woorden, maar alleen daar waar dat nodig leek. Ik vermoed dat hier een dubbele punt is gebruikt om een “spatie” duidelijk te maken en dat hiermee geen verwarring ontstond met de reeds als apostrof gebruikte punten.

Hieronder 2 voorbeelden elders uit Nederland om mijn opmerkingen over de leestekens te onderbouwen:

Links:
Wapen van Lewarden, Nieuwestad 1 Leeuwarden

 

 

 

Boven: De 3 Swarte Molle, Blindemansteeg A’dam

 

Wat staat er dan uiteindelijk op de steen van Alde Buorren 3 geschreven?

’t SCIP is duidelijk “het schip” en St FERDINANDO is duidelijk “Sint Ferdinando”, maar wat betekent d’CON?

Eeuwenlang werden aankomst en vertrek van schepen uit havenplaatsen vanuit de hele wereld in de krant vermeld. Door de eeuwen heen treffen we wel eens de vermelding van een schip Ferdinand(o), maar niet in relatie met een Sexbierumer. De oudste beschikbare digitale krant is de Haerlemsche Courant. In die krant treffen we van 1683 tot en met 1688 ene schipper Frans (Francois de) Vos op het schip genaamd: “de Coning Ferdinando” (1683); “de St. Ferdinandus” (1683, 1684); “de Ferdinand” (1683, 1684); “de Coning Ferdinandus” (1687); “de St. Fernando” (1688); “de Koning Ferdinand” (1688); “de Coningh Ferdinand” (1683, 1687); “koopvaerdy schip de Koning Ferdinand” (1684).

Het was duidelijk dat hier dezelfde Frans Vos steeds op hetzelfde schip voer. “Con” moet wel voor “Coning” staan, de oude spelling voor koning. En ja, het blijkt dat er slechts 2 personen heilig zijn verklaard met de naam Ferdinand(o) en de status Sint hebben gekregen. De ene heet Sint Ferdinand van Aragon en hij was bisschop in het huidige Italië. Hij zou familie zijn van de koninklijke familie van Aragon. Wanneer hij heilig is verklaard, is onbekend, maar hij is géén koning geweest. De tweede heilige heet Sint Ferdinand III van Castilië. Ook hij leefde in de 13e eeuw, maar hij was wel koning en is door de paus in 1671 heilig verklaard. Van schipper Frans de Vos is geen link met Friesland gevonden. Toch kunnen de eerste conclusies worden getrokken.

De tekst op de gevelsteen luidt dus voluit: “het schip de coning sint ferdinando”. Dat betekent dat deze gevelsteen definitief niet van Tjerk Hiddes is, want hij is overleden in 1666 en deze gevelsteen vermeldt de titel “Sint” en de heiligverklaring van Ferdinando vond pas in 1671 plaats. Van wie is deze steen dan wel?

Proclamatieboeken

De huizen op Alde Buorren nummer 1 en nummer 3 zijn als enige in de Alde Buorren aangewezen als rijksmonument. Op de website van de Rijksdienst vinden we helaas weinig informatie behalve dan dat beide woningen worden aangemerkt als mogelijk 18e-eeuws.

Sinds 1832 hebben wij een kadaster en wordt keurig bijgehouden wie eigenaar is van welke grond en gebouwen. In de periode ervoor moeten we in andere bronnen zoeken die wel of niet nog beschikbaar zijn, soms moeilijk leesbaar en soms niet van index voorzien, waardoor je talloze akten moet doornemen op zoek naar de juiste informatie. Proclamatie betekent openbare bekendmaking. De proclamatieboeken zijn boeken met de bekendmakingen van verkoop van onroerend goed. Dit was meer dan 200 jaar geleden verplicht, zodat belanghebbenden bezwaar konden maken. De proclamatieboeken van Barradeel zijn gelukkig nog beschikbaar in Tresoar te Leeuwarden. Vanaf 1682 is er een redelijk leesbare index, waardoor je op naam van personen kunt gaan zoeken. In de periode ervoor is het een kwestie van talloze akten doornemen op zoek naar de juiste persoon.

Het lag voor de hand mijn zoektocht in de proclamatieboeken te starten met de namen van enkele familieleden van Tjerk Hiddes, die eveneens als hoge officieren actief waren bij de admiraliteit en tussen alle oorlogen door ook in de koopvaardij voeren om de kost te verdienen. Tjerk Hiddes zijn broer, kapitein Berend Hiddes de Vries (1631 Sexbierum – 1689 Harlingen), was niet mijn eerste keuze, want hij trouwde in 1656 te Harlingen en volgens de website kleinekerkstraat.nl kocht hij in 1667 een huis op Zuiderhaven 65. Bovendien waren er geen aanwijzingen dat hij op latere leeftijd is teruggekeerd naar Sexbierum.

Tjerk Hiddes zijn zoon, genaamd kapitein Tjerk Tjerks de Vries (1666 Harlingen – 1689 Harlingen), die 2e kerstdag 1685 in Sexbierum trouwde, en in mijn vorige artikel nog genoemd werd als mogelijk eigenaar van de verloren gevelsteen van Alde Buorren 8, is ook een mogelijke eigenaar van Alde Buorren 3. Hij overleed al jong op zee in dienst van de admiraliteit, maar zou de laatste 4 jaar van zijn korte leven in Sexbierum gewoond kunnen hebben. Twee nog sterkere kandidaten waren beide volgende familieleden van Tjerk.

Tjerk Hiddes zijn oomzegger die altijd in Sexbierum bleef wonen genaamd schout-bij-nacht Hidde Sjoerds de Vries (1645 Sexbierum – 1694 Duinkerken, Frankrijk). Hij schonk Sexbierum de wijzerplaat die in de Sixtuskerk hangt. Ook hij verloor een arm en overleed in dienst van de admiraliteit.

Tenslotte kan de zwager van de hiervoor genoemde Hidde Sjoerds, genaamd Meinert Ysbrands Heremyt (1640 Harlingen – 1694/1695) ook op Alde Buorren 3 gewoond hebben. Hij trouwde in Sexbierum en bleef er wonen. Laatstgenoemde is de enige die ik in één krantenartikel (18-3-1687) aantrof met het schip “de Coningh Ferdinand”. Meinert is dan echter vermeld als de schipper van het schip St. Francisco en hij vaart in een konvooi met o.a. de Coningh Ferdinand van schipper Frans Vos.

Van beide laatstgenoemde heren vond ik “proclamaties” van onroerend goed in Sexbierum en het is schout-bij-nacht Hidde Sjoerds de Vries die met 100 % zekerheid als eigenaar naar voren komt van een huis op de tegenwoordige Alde Buorren 3. Hierna volgt een samenvatting van de proclamaties die dat bewijzen. Voor degene minder bekend in Sexbierum: ten noorden van de huidige Alde Buorren 3 staat nog 1 woning en dan volgt het kerkhof, ten westen ligt de straat enz.:

*In 1678 koopt “Hidde Sioerdts de Fries Groot Schipper tot Sexbierum…… huijsinge, hovinge (tuin)….. hebbende Ritske Reinders ten oosten, de gemeene straet (“openbare straat”) ten westen, de (erven) Grijtman Walta ten suijden en Age Sybes ten noorden”.

 

*In 1665 kocht hierboven genoemde “Agge Sijbes huijsinge en hovinge hebbende Sijbren Nannings ten suijden, de buijten buijrt ten oosten, het kerckhoff ten noorden de straat ten westen”.

*In 1668 kocht hierboven genoemde “Douwe van Walta Grijtman van Barradeel huisinge, stallinge, hovinge, plaets en verdere annexen staende en gelegen tot Sexbierum aan de voorstraet, Sibren Nannings huijsinge ten noorden, de voorstraet ten westen, Lijsbet Sioerds ten suiden en de straet van de Luttie Buiren ten oosten”.

*In 1693, een jaar voor zijn overlijden en het jaar waarin hij de wijzerplaat schenkt, koopt “Hidde de fries sgout beinagt ter Admiraliteit Collegie van Frieslant cum exore (met zijn echtgenote) residerende tot Sexbierum huijsinge en hovinge bij wijlen Ritske Reinders metterdoot ontruymt en naergelaten hebbende de luttie buijren ten oosten, de coopers (“dus Hidde de Vries zelf”) ten suijden en westen, Tiampke Ages ten noorden”.

*Ter onderbouwing van wat de luttie (afgeleide van “lutje” = kleine) buijren en de buijten buijrt betreft, is nog vermeldenswaard een proclamatie uit 1674 van “Watse Sioerds die een huijsinge en hovinge koopt hebbende de gemene straat ten suijden, het kerckhoff ten westen, de luttie buijren ten oosten”. Er is geen twijfel dat de huidige Tsjerkebuorren in de 17e-eeuw zowel “Luttie Buijren” als “Buijten Buijrt” werd genoemd.

Aardig om nog te vermelden, is dat ik in mijn zoektocht door de proclamaties zowel de termen “nieuwe”, “oude” en “luttie of buijten” buurt ben tegengekomen. De proclamatieboeken vertellen dus dat Sexbierum al minimaal in de tweede helft van de 17e-eeuw huizen op de Alde Buorren, Nije Buorren en Tsjerkebuorren had staan.

Rechts: Kadasterkaart van 1832. Nr 452 is de huidige Alde Buorren 3. Op perceel 456 is in 1832 geen pand aanwezig.

 

De Coning Sint Ferdinando en Hidde Sjoerds de Vries

Hidde Sjoerds is in de archieven helaas (nog) niet teruggevonden met een schip Ferdinando. Een schip de Coning Sint Ferdinando wordt met zijn tochten vermeld in de kranten van de jaren 80 van de 17e-eeuw en lijkt als koopvaardijschip te varen op voornamelijk het huidige Spanje en Italië. In 1684 onder schipper Frans Vos wordt het schip ook specifiek “koopvaardijschip” genoemd. Opvallend is dat ook Hidde Sjoerds de Vries op deze route actief was, want hij wordt in de jaren 1684 tot en met 1690 genoemd als schipper/captein van telkens opnieuw de Prins Casimir. De Friese admiraliteit beschikte over een groot oorlogsschip met deze naam en ik vermoed dat dit hetzelfde schip is waarop Hidde dan vaart. Zijn tochten brengen hem eveneens vooral naar Spanje en Italië en ik vermoed als militair begeleider van konvooien koopvaardijschepen.

Ook opvallend zijn de vermeldingen in de krantenarchieven tussen 1686 en 1690 van zijn zwager Meindert Heremyt, die dan telkens als captein van het schip de St. Franciscus wordt genoemd. Een schip dat ook als koopvaardijschip lijkt te varen op vooral Spanje en Italië en in 1687 zelfs in één krantenartikel is vermeld met de Coning Sint Ferdinando, beide varende in hetzelfde konvooi.

Vanaf 1691 zijn beide Sexbierumers/zwagers zonder twijfel in dienst van de Friese admiraliteit en de Republiek der Verenigde Nederlanden. In 1691 en 1692 vind ik Meindert terug als captein van het oorlogsschip De Brack (32 kanonnen) en Hidde in 1691 als captein op de Groot Frisia (74 kanonnen). In 1693 zal Hidde promoveren naar schout-bij-nacht en bevelhebber worden van een Noordzee-eskader en in 1694 laat hij bij die functie het leven en hij overlijdt in Duinkerken. Hij is omwille van zijn admiraliteitsfunctie in Harlingen begraven.

Mijn conclusies:

De gevelsteen is zonder twijfel jonger dan 1671. Schout-bij-nacht Hidde Sjoerds de Vries heeft zonder twijfel in 1678 een huis gekocht op de huidige Alde Buorren 3 en in 1693 nog een huis grenzend hieraan ten oosten aan de huidige Tsjerkebuorren. Het is niet bekend of de huidige woning Alde Buorren 3 van minimaal 1678 kan dateren.

Het is zeer waarschijnlijk dat Hidde Sjoerds de Vries de schipper was van het koopvaardijschip de Coning Sint Ferdinando toen hij in 1678 als Groot Schipper zijn eerste huis in Sexbierum kocht aan de huidige Alde Buorren 3. Een schip dat vanaf 1683 enkele jaren lang ene Frans Vos als schipper heeft gehad en dan dezelfde bestemmingen bezeilde als Hidde de Vries in die periode zelf doet op de Prins Casimir en zijn zwager op de St. Franciscus. Voor wat betreft de op de gevelsteen zichtbare luiken voor kanonnen kan worden opgemerkt dat ook schepen in de koopvaardij veelal waren voorzien van bewapening.

In het jaar waarin het 350 jaar geleden is dat Tjerk Hiddes overleed, wordt het tijd dat zijn heldhaftige familieleden ook eens op de voorgrond treden. Om te beginnen met Hidde Sjoerds de Vries, schout bij nacht bij de Friese Admiraliteit, namens de Republiek bevelhebber op de Noordzee, geboren te Sexbierum, gewoond hebbende op de Alde Buorren 3 en een prachtige wijzerplaat geschonken hebbende aan de Sixtuskerk. Over zijn zwager Meindert Heremyt volgende keer meer.

René van der Meulen 30 januari 2016

Let op: zonder toestemming van ondergetekende mag dit artikel niet (in gewijzigde vorm) gepubliceerd worden.